Yargı Nedir?
Eylül Kabakcı
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Cumhuriyetin temel organlarını yasama, yürütme ve yargı olmak üzere üçe ayırarak düzenlemiştir. Yasama ve yürütme fonksiyonunu ve organlarını daha önceki yazılarımızda incelemiştik (bkz. Yasama Nedir? ve Yürütme Nedir?). Bu yazıda yargı fonksiyonunu ve organını açıklayacağız.
Yargı Yetkisi Nedir?
Yargı yetkisi, maddi hukuk kurallarının bağımsız mahkemeler tarafından hukuki uyuşmazlıklara uygulanması anlamına gelir. Başka bir ifadeyle, yargı yetkisi, bağımsız mahkemelerin hukuki uyuşmazlıkları ve hukuka aykırılık iddialarını çözme yetkisi olarak tanımlanabilir.
Anayasamızın 9.maddesine göre, yargı yetkisi, Türk milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır. Mahkemelerin bağımsızlığı ve tarafsızlığını daha sonraki yazılarımızda daha detaylı açıklayacağız ancak bu yazıda da kısaca yer vermenin faydalı olacağı görüşündeyiz.
Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
Yargı organlarının yasama ve yürütme organlarının etkisi altında kalmadan görevlerini bağımsız olarak yerine getirebilmesi, bir toplumda adaletin sağlanabilmesi için son derece önemlidir. Bu nedenle, mahkemelerin bağımsızlığı ilkesi, her şeyden önce yargıyı, yasama ve yürütme organlarının müdahalelerinden korumayı amaçlar. Daha geniş anlamıyla, mahkemelerin bağımsızlığı, yargı yetkisini Türk milleti adına kullanan mahkemelerin, işlevlerini yerine getirirken baskı, tehdit ve müdahalesine maruz kalmamasını ifade eder.
Mahkemelerin tarafsızlığı ilkesi ise, yargı yetkisini kullanan mahkemelerin önündeki uyuşmazlık hakkında karar verirken yan tutmamasını, tarafların her birine eşit uzaklıkta davranmasını, hakimin kendi kişiliğinden, eğitiminden, kültüründen ve politik düşüncesinden kaynaklanan duygu, önyargı ve düşüncelerle farklı davranmamasını ifade eder.
Mahkemelerin bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkeleri, birbirini tamamlayan ilkelerdir ve hukuk devletinin temel ilkelerindendir. Bir ülkede hak ve özgürlüklerin tam anlamıyla güvence altına alınması, başka bir ifadeyle adaletin sağlanması bağımsız ve tarafsız yargı organlarının varlığı ile mümkündür. Ülkemizde de bu ilkeler, Anayasamızın 9. ve 138. Maddeleri ile güvence altına alınmıştır.
Türkiye’de Yargı Organı
Yargı organı, yukarıda da açıklandığı üzere bağımsız mahkemelerden oluşur ve tek bir organdan ziyade, bir organlar topluluğudur. Bu organlar topluluğu Türkiye’de, aşağıdaki şemada da görebileceğiniz üzere, anayasa yargısı, adli yargı, idari yargı ve uyuşmazlık yargısı olarak dört kola ayrılmıştır.
- Anayasa Yargısı
Anayasa yargısı, kanunların ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin anayasaya uygunluğunun denetiminin yapıldığı yargı koludur. Ülkemizde anayasa yargısı tek mahkemeden ibarettir; o da Anayasa Mahkemesidir. Anayasa yargısına bir sonraki yazımız olan “Anayasa Mahkemesi Nedir?” yazısında daha detaylı yer vereceğimiz için burada daha fazla açıklama yapmıyoruz.
2 . İdari Yargı
İdari yargı, idari makamların yapmış oldukları işlem ve eylemlerin hukuka uygunluk denetimini gerçekleştiren mahkemelerdir. İdari yargı yerleri ülkemizde ilk derece mahkemeleri, Bölge İdare Mahkemeleri (İstinaf) ve yüksek mahkeme, yani Danıştay olmak üzere üç dereceli şekilde düzenlenmiştir.
İdari yargı kolunun ilk derece mahkemeleri idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleridir. İdare mahkemeleri, vergi idaresi dışındaki idari organların işlem ve eylemlerinin hukuka uygunluğunu denetlerken, vergi mahkemeleri vergi idaresinin yapmış olduğu vergilendirme işlemlerinin hukuka uygunluk denetimini gerçekleştirir.
Her iki tür mahkemenin kararlarına karşı Bölge İdare Mahkemelerine; bazı durumlarda Bölge İdare Mahkemelerinin kararlarına karşı da Danıştay’a başvurulabilir. Ayrıca İdari Yargılama Usulü Kanununda belirtilen bazı özel durumlarda direkt olarak Danıştay’da dava açılabilir. Danıştay’ın görevleri hakkında daha detaylı bilgiyi “Danıştay Nedir?” yazımızda bulabilirsiniz.
3. Adli Yargı
Adli yargı, idari yargı ve anayasa yargısı dışında kalan tüm yargı faaliyetlerinin gerçekleştirildiği, en geniş yargı koludur. Ülkemizde adli yargı yerleri, idari yargı yerlerine benzer bir şekilde üç dereceli olarak düzenlenmiştir ancak idari yargıdan farklı olarak, adli yargıda ilk derece mahkemeleri hukuk mahkemeleri ve ceza mahkemeleri olarak ayrılır ve yüksek mahkeme Yargıtay’dır.
Genel bir anlatım ile, hukuk mahkemelerinde yapılan yargılamalarda hakkının ihlal edildiğini düşünen kişi (davacı) tarafından hak ihlalinde bulunduğu iddia edilen kişiye (davalı) karşı açılır. Buna karşılık, bir suçun işlenip işlenmediği; işlenmişse kimin işlemiş olduğu ve bu eylemin yaptırımının ne olacağı konusu ceza yargılamasının ana temasını oluşturur.
Yine idari yargılama usulüne benzer olarak, hem hukuk mahkemelerinin hem de ceza mahkemelerinin verdiği kararlara karşı Bölge Adliye Mahkemelerine; bazı durumlarda Bölge Adliye Mahkemelerinin kararlarına karşı da Yargıtay’a başvurulabilir. Yargıtay’’ın görevleri hakkında daha detaylı bilgiyi “Yargıtay Nedir?” yazımızda bulabilirsiniz.
4. Uyuşmazlık Yargısı
Yukarıda açıklandığı üzere, ülkemizde birden çok yargı kolu bulunmaktadır ve bazı durumlarda, dava konusu olan bir olayın hangi yargı kolunun görev alanında girdiğine ilişkin uyuşmazlıklar çıkmaktadır. İşte bu tür uyuşmazlıkların çözümü için Anayasamız 158. maddesi ile “Uyuşmazlık Mahkemesi” görevlendirilmiştir.
Bu yazımızda sizlere devletin üç temel erkinden biri olan yargının ne olduğunu ve yargı organının Türkiye’de ne şekilde düzenlendiğini açıklamaya çalıştık. Sonraki yazılarımızda bu yazı kısaca yer vermiş olduğumuz yüksek mahkemeler (Anayasa Mahkemesi, Yargıtay ve Danıştay) ile ilgili daha detaylı bilgiye ulaşabilirsiniz.
KAYNAKÇA
Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, 18 Baskı, Yetkin Yayınları, 2018.
Kemal Gözler, Hukuka Giriş, 15. Baskı, Ekin Kitabevi Yayınları, 2018.
Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 23. Baskı, Ekin Kitabevi Yayınları, 2019.
Özlem Koçak Süren, “Türkiye’de Yargının Örgütlenmesi ve Adalet Sisteminin Problemleri”, TBB Dergisi, Sayı 85, 2009.
İnanç İşten, “Yargı Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 13, Sayı 2, 2014.
