Anayasa Mahkemesi Nedir?
Ece Alara Özdarendeli
Daha önceki yazılarımızda ele aldığımız gibi, anayasa ve kanunlar arasında bir altlık-üstlük ilişkisi bulunmaktadır. (Bkz. Normlar Hiyerarşisi Nedir?) Bu nedenle, kanunların anayasaya uygun olması gerekmekte olup Anayasamızın 11. maddesi de bu prensibi vurgulamaktadır. Bu bağlamda, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin, yani kanun koyucunun, anayasaya uygun kanunlar çıkarması önem arz etmektedir. Ancak, anayasaya aykırı yasaların ortaya çıkması durumunda ne gibi sonuçlar doğacağı sorusu, yasaların anayasaya uygunluğunu denetleyecek bir organın gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu organ, Türkiye’de Anayasa Mahkemesi’dir.
Anayasa Mahkemesi, 2010 yılında halkoylamasıyla onaylanan Anayasa’nın 146. Maddesi’ne göre, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilen üç üye ile Cumhurbaşkanı tarafından seçilen 14 üyeden oluşmaktadır.
Anayasa Mahkemesinin Görev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesinin temel görev ve yetkisi; kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve TBMM İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımından uygunluğunu denetlemektedir. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler. Şekil denetiminde bir kanunun veya diğer normların Anayasada belirtilmiş usul ve şekil kurallarına uygun olarak yapılıp yapılmadığı incelenirken, esas denetiminde ise bir kanunun veya diğer normların içeriklerinin Anayasa hükümleri ile çatışıp çatışmadığı denetlenir.
Anayasa Mahkemesi, temel görevi olan bazı norm ve işlemlerin Anayasaya uygunluğunun denetimini üç yol ile yapar: Soyut norm denetimi (iptal davası), somut norm denetimi (itiraz yolu) ve bireysel başvuru yolu. Soyut norm denetimi ve somut norm denetimi yapılan yasaların anayasaya aykırılığını denetleme yolları olup, bireysel başvuru yolu ise herkesin temel hak ve özgürlüklerinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla başvurabileceği bir hak arama yoludur.
Anayasa Mahkemesinin yukarıda sayılanlara ek görev ve yetkileri de vardır:
- Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaşkanı, akanlar, yüksek mahkeme üyeleri gibi bazı kişileri Yüce Divan sıfatıyla yargılar;
- Bireysel başvuruları karara bağlar;
- Siyasi partilerin kapatılmasına karar verir;
- Yasama dokunulmazlığının kaldırılması kararlarını denetlemek
- Milletvekilliğin düşmesi kararlarını denetlemek.
Biz bu yazıda bireysel başvuruyu yolunu inceleyeceğiz.
Bireysel Başvuru Nedir?
Türkiye Cumhuriyeti’nin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni (AİHS) kabul etmesiyle başlayıp Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin (AİHM) kurulmasıyla devam eden süreçte, taraf devletler AİHM’in kararlarının bağlayıcılığını kabul etmiştir. Bu gelişmeler Türkiye’de bireysel başvuru kurumunun ortaya çıkmasına neden olmuştur. 2010'da yapılan Anayasa değişikliği, bireylerin Anayasa Mahkemesi’ne başvurma hakkını getirmiş; 23 Eylül 2012 itibariyle ise herkes, Anayasamız ile korunan temel hak ve özgürlüklerinin AİHS kapsamında olanlarının kamu gücü tarafından ihlal edildiği durumda Anayasa Mahkemesi’ne başvurabilir hale gelmiştir.
Bireysel başvuruya ilişkin kabul edilebilirlik şartları, Anayasa madde 148/e’ ek olarak, 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunda düzenlenmiştir. Bu şartlardan biri olan idari ve yargısal olarak olağan kanun yollarının tümünün tüketilmesi olması şartı, başvuruların kabul edilebilirlik incelemesinde ayrıca önem taşımaktadır.
Nitekim, şu ana kadar yapılan 422.016 başvurunun %91.6’sı hakkında bu ve diğer nedenler ötürü kabul edilemezlik kararı verilmiştir. Verilen ihlal kararlarının önemli bir çoğunun makul sürede yargılanma hakkı (%79) hakkında olması öne çıkmaktadır. Hakkında en çok ihlal kararı verilen hak ve özgürlüklerden bazıları adil yargılanma hakkı (%5) ve ifade özgürlüğü (%4.9) olmuştur.
Anayasa Mahkemesi Neden Önemli?
Anayasa madde 153/6, Anayasa Mahkemesinin tüm erkler, idari makamlar ve kişiler için bağlayıcılığını vurgulamaktadır. Yani yasama organı olan TBMM, yürütme organı olan Cumhurbaşkanı ve yargı organı olan mahkemeler, Anayasa Mahkemesi’nin kararlarına uymakla yükümlüdür. Bu durum iki taraflıdır: Anayasa Mahkemesinin kararlarının uygulanması gerekir ve Anayasa Mahkemesinin iptal ettiği bir karar veya hükmün artık hiçbir şekilde uygulanamaması gerekir. Anayasa Mahkemesi’nin kararlarına uyma zorunluluğu, Türkiye’de hukukun üstünlüğünü koruma amacını taşırken, aynı zamanda mahkemenin iptal ettiği bir kararın veya hükmün artık uygulanmaması gerekliliğini vurgulayarak hukuki tutarlılığı sağlar. Anayasa Mahkemesinin kararları, hukuk devleti ilkesini güçlendiren, adil bir yargı sisteminin teminatı olan önemli bir hukuki mercii olarak büyük önem taşır. Dolayısıyla, bu kararlara saygı duymak hukuk devleti olmanın bir gerekliliğini oluşturmaktadır.
Kaynakça
Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, 18 Baskı, Yetkin Yayınları, 2018.
Kemal Gözler, Hukuka Giriş, 15. Baskı, Ekin Kitabevi Yayınları, 2018.
Anayasa Mahkemesi Başkanlığı Bireysel Başvuru İstatistikleri (23/9/2012–30/9/2023), Anayasa Mahkemesi, 2023.
